Początki plemienia Słowian

Istnieje obecnie kilka teorii dotyczących pierwotnych siedzib Słowian i kierunku ich ekspansji:
• teoria środkowoeuropejska (praojczyzna Słowian między środkową Łabą a Bugiem; tu prym: J. Kostrzewski, L. Kozłowski, J. Czekanowski, M. Rudniecki => teoria ta, zwana autochtoniczną, nie funkcjonuje po dzień dzisiejszy);

• teoria dnieprzańska, wskazująca na praojczyznę Słowian w dorzeczu Dniepru (J. Rostafiński, M. Vasmer, L. Niederle, H. Ułaszyn) => teoria ta opiera się głównie na słowiańskich nazwach rzek górnego Dniepru (tak naprawdę powstanie tych nazw przypada dopiero na VI i VII w.); poza tym w górnym biegu Dniepru nie znaleziono żadnych pozostałości po ceramice tzw. typu praskiego, która była charakterystyczna dla Słowian; taką ceramikę znaleziono jedynie w środkowym dorzeczu Dniepru (z połowy V w.) – być może właśnie dlatego można sądzić, że to terytorium było zamieszkałe przez Słowian najwcześniej; dolne dorzecze Dniepru nie wchodzi w grę, ponieważ na obszarze tym (stepy przyczarnomorskie) odbywały się przemarsze ludów koczowniczych i nie było warunków, by osiedlić się tu na stałe;
• teoria azjatycko – dnieprzańska, umieszczająca Słowian początkowo w Azji, na północy wielkiego stepu, skąd na kilkaset lat p.n.e. mieli przemaszerować na obszary między Bugiem a Dnieprem (K. Moszyński) => teoria ta wydaje się najbardziej prawdopodobna, ze względu np. na podobieństwa w słowach języków słowiańskich i turko-tatarskich, Moszyński wykazywał też podobieństwo w życiu duchowym (i nie tylko) tych ludów oraz inne elementy, np. wschodni sposób strzelania z łuku czy używanie krytych wozów stepowych („wieża”), podobny miał być też sposób prowadzenia walki.

Skoro teoria nr 3 jest najbardziej prawdopodobna, to możliwe są dwie wersje:
– Słowianie przebyli 3 tys. km z Azji i w V w. osiedlili się nad Dnieprem (Czupkiewicz odrzuca tę możliwość, bo oznacza to, że byliby jeszcze wtedy koczownikami, a w V w. Słowianie prowadzili już osiadły tryb życia i zajmowali się rolnictwem)
– Słowianie, zanim przybyli nad Dniepr, na jakiś czas osiedlili się na wschodzie Europy w okolicy Uralu (jest to bardziej prawdopodobne, gdyż występują podobieństwa w językach ludów finougryjskich i w prasłowiańszczyźnie, a zatem ludy te musiały ze sobą przez dłuższy okres czasu sąsiadować – ludy finougryjskie znajdowały się w okolicach Uralu aż do północnych wybrzeży Bałtyku; oprócz kontaktów z językami ludów finougryjskich język prasłowiański wykazuje także podobieństwo do języków irańskich, więc może okres przejściowy dla Słowian znajdował się pomiędzy ludami finougryjskimi oraz irańskimi (Scytami, Sarmatami, Aorsami, Alanami) – te drugie zajmowały tereny nadczarnomorskie oraz nadkaspijskie; zatem zdaniem Czupkiewicza jedynym miejscem, gdzie Słowianie w zamierzchłej przeszłości mogli sąsiadować jednocześnie z ludami finougryjskimi i irańskimi, mógł być tylko obszar położony pomiędzy środkową Wołgą a górami Uralu, obejmujący dorzecze dolnej Kamy i dorzecze Białej, a na południu sięgający granicy stepu. Jest to kraina lasów i lasostepów, z przewagą czarnoziemu, o powierzchni około 200 tysięcy km2. Ten stosunkowo nieduży obszar jest jednak na tyle rozległy, że z łatwością mógł pomieścić słowiański szczep liczący wówczas, jak należy szacować, około 200 – 300 tysięcy ludzi.

Na ów teren przejściowy Słowianie mieliby więc przybyć z obszarów stepowych (dzisiejszy północny Kazachstan) gdzieś na przełomie III i II w. p.n.e.; już w II w. pojawiła się wzmianka w Zarysie geografii Ptolemeusza na temat obecności ludu pomiędzy środkową Wołgą a Uralem, którego nazywa „Suowenoi” – niektórzy badacze mają wątpliwości co do tego, czy chodzi tu o Słowian, a nie np. o ludy fińskie Suomi (nieprawdopodobne wydawało się, żeby Słowianie znajdowali się tak daleko na wschodzie Europy), jednak Czupkiewicz twierdzi, że Ptolemeusz nie pomylił się w lokalizacji Słowian, gdyż nie pomylił się przy wymienianiu innych ludów.

Jeżeli Słowianie nad Dniepr przybyli w połowie V wieku, zatem pomiędzy Uralem a środkową Wołgą mieszkaliby ponad 600 lat. Dlaczego Słowianie opuścili teren „przejściowy”? Jak wiadomo, ominęła ich inwazja Hunów w IV wieku, natomiast prawdopodobnie albo spotkało ich zagrożenie ze strony ludów turko-tatarskich (które poszukiwały nowych ziem pod pastwiska z powodu cyklicznej, powtarzającej się średnio co 600 lat suszy w Azji), albo Słowianie sami zostali „wyniszczeni” przez ową suszę. Nie jest wykluczone, że Słowianie, przesuwając się w pierwszej połowie V wieku na zachód, przyczynili się do upadku państwa Hunów.

Na przełomie V i VI wieku anonimowy autor, podpisany jako Cezariusz z Nazjanzu, wspominał o pojawieniu się w tym czasie Słowian nad Dunajem, u granic państwa wschodniorzymskiego, podając, że „są zuchwali, samowolni i nie znoszący nad sobą panowania”. Tego samego okresu dotyczy wzmianka zamieszczona przez Prokopiusza z Cezarei w „Historii wojen”. Jest to pierwsza wiadomość o Słowianach między Karpatami a Bałtykiem. Przez ówczesnych kronikarzy Słowianie są przedstawiani jako lud okrutny i bezwzględny, niszczący zdobywane ziemie ogniem i mieczem (Prokopiusz).

Język prasłowiański był językiem wspólnym dla ludu Słowian, który następnie podzielił się na 3 frakcje: Słowian zachodnich (język: polski, czeski, słowacki, dolno- i górnołużycki), wschodnich (język: rosyjski, ukraiński, białoruski – wpierw jeden wspólny język praruski) i południowych (język: słoweński, serbo-chorwacki, macedoński i bułgarski). Człon pra- oznacza, że język ten był używany w epoce przedpiśmiennej, zaś człon staro- dla oznaczenia pierwszego okresu epoki piśmiennej (dlatego nazw: prasłowiański i starosłowiański nie należy rozumieć tak samo!). Język prasłowiański był jeden, zaś języków starosłowiańskich było więcej (kiedy powstawały pierwsze teksty, Słowianie zdążyli się już podzielić). Jako kres wspólnoty Słowian, czyli także języka prasłowiańskiego przyjmuje się wiek VI, jako początek zaś – ok. 1500 r. p.n.e.

Rodzina słowiańska wywodzi się z dużej rodziny języków indoeuropejskich. Poza Słowianami w jej obrębie znajdowały się także rodziny: bałtycka (dziś język litewski i łotewski, kiedyś język dawnych Prusów oraz Jadźwingów), germańska, italo-celtycka (podzielona dalej na grupę italską – i tutaj głównie łacina, od której wzięły się późniejsze języki romańskie; a także na grupę celtycką – później język walijski, szkocki i irlandzki), dialekty grecko-macedońskie (pozostałość: greka), iliryjsko-wenecka (dziś język albański), tracko-ormiańska (pozostałość: język ormiański na południowo-wschodnim brzegu Morza Czarnego), indoirańska (aryjskie dialekty Indii, od nich później język wedyjski, oprócz tego dialekty perskie, czyli irańskie, także język awestyjski), luwihetycka oraz tocharska (obie wyszły z użycia).

„Język prasłowiański będzie zawsze tylko przypuszczeniem”, ponieważ nie zachowały się żadne teksty w tym języku – jedynie Konstantyn i Metody ok. 863 r. w swoich kopiach przekładu Pisma Świętego posługiwali się językiem bardzo zbliżonym do prasłowiańskiego, jednak jest on „zabarwiony” odmianą bułgarsko-macedońską.

BIBLIOGRAFIA:
1. L. Czupkiewicz, Najdawniejsze siedziby Słowian, „Problemy” nr 2, 1989 r. strony: 35-36, 45-46.
2. L. Moszyński, Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa 1984, s. 167-181.
3. T. Milewski, Językoznawstwo, Warszawa 1967, s. 127-202.

MARTA AKUSZEWSKA

hastagi na stronie: